Lindita Kokaj, gazetare
Ne 14 e 15 janar të vitit 1703 në Mërqi afër Lezhës u mblodh Kuvendi i Arbërit, Koncili i Kishës Katolike në trojet Shqiptare me dëshirën e Papa Klementit XI , Xhanfrançesk Albanit, me prejardhje shqiptare, i cili këtë ngjarje të madhe kishtare e kombëtare ia besoi kryeipeshkvit të asaj kohe të Tivarit, imzot Vinçenc Zmajeviçit. Sipas historianeve si edhe meshtareve, Kuvendi apo Koncili i Kishës katolike i trojeve shqiptare u mbledh në një situatë tejet të vështirë: populli shqiptar, këndej të krishterët e në mënyrë të vecante katolikët, pësonin trysnin e sundimit otoman, që dalëngadalë, por me vendosmëri e në mënyrë sistematike punonte për kalimin e popullsisë shqiptare në fenë islame.
Të joshur nga premtimet dhe lehtësirat që turqit krijonin e u jepnin myslimanëve, një pjesë e mirë e shqiptarëve kaloi në fenë islame, ose mbeten të krishterë të fshehtë, do të thotë që në shtëpi e mbanin fenë dhe doket e krishtera, derisa në jetën publike paraqiteshin si myslimanë e kishin edhe nga dy emra. Është fjala për ‘kriptokatolikët’ apo ‘laramanët’, fenomen ky ende sot e kësaj dite i pranishëm në disa zona të Kosovës siç është ajo e Karadakut afër Gjilanit e Vitisë apo në zonë të Istogut e të Mallishevës. Ky fenomen apostazie u dënua nga Kuvendi i Kishës së Arbërit. Përsa i përket Kishave, perandoria otomane fillimisht nuk i prishte, por as nuk lejonte që të bëheshin meremetime, apo të ndërtoheshin Kisha të reja, duke e përkufizuar e më vonë duke ndaluar jetën dhe veprimtarinë e Kishave, e si pasojë erdhi deri te rrënimi i pashmangshëm i sa e sa Kisha e kuvendeve rregulltare – manastireve të krishtera në trojet shqiptare. Përveç aspektit shpirtëror, këndej fetar, luftimi i Kishave nga turqit ishte edhe luftim kundër orientimit të shqiptarëve drejt kulturës perëndimore evropiane.
Në kushte të këtilla, pra, u mblodh Kuvendi apo Koncili Kishtar Kombëtar Shqiptar në Mërqi më 14 e 15 janar të vitit 1703, në të dielën e dytë pas Krishtlindjes, në Kishën e shën Gjon Pagëzuesit. Qe pikërisht kryeipeshkvi imzot Zmajeviçi, ai që e mbajti fjalën e hapjes së këtij Koncili vendor kishtar. Në të bie në sy gëzimi dhe shpresa që, pas kaq shekujsh të tiranisë turke, u bë e mundur një mbledhje e tillë. Njëkohësisht, imzot Zmajeviçi u kujtoi të gjithë ipeshkvijve pjesëmarrës të Kuvendit të Arbërit detyrën që të kujdesën me të gjitha forcat për ringjalljen e jetës fetare të popullit, e të punojnë për përtëritjen dhe rritjen e klerit si dhe për lirinë fetare të kultit e të popullit. Kuvendin e Abërit, episkopati shqiptarë, në njërën anë analizoi aspektet e brendshme kishtare: administrimin e Sakramenteve, lirinë fetare e të kultit, reformën e zakoneve e tjera dhe në anën tjetër gjendjen e popullsisë në realitetin shoqëror nën sundimin otoman me të gjitha problemet e rënda që përjetonte çdo ditë.
Vendimet e Kuvendit te Arbrit
Vendimet e Kuvendit të Arbërit qenë të rëndësishme
pikërisht për rregullimin e brendshëm të jetës dhe veprimtarisë kishtare, për
ringjallërimin e fesë dhe në anën tjetër për nxitjen drejtuar popullsisë
shqiptare për mbrojtjen e vlerave dhe të identitetit kombëtar para pushtimit e
sundimit shkatërrimtar otoman. Kuvendi mori në shqyrtim dhe mbrojti dy çështjet
më jetike për shqiptarët: identitetin fetar e identitetin kombëtar shqiptar. Sipas
burimeve nga famullia e Kallmetit, pjese e se ciles eshte edhe Kisha e Shen
Gjonit ne Merqi, vendi ku u mlodh Kuvendi i Arbrit, me sohet se materialet e
punimeve të Kuvendit të Abërit në gjuhën latine, u hartuan nga imzot Vinçenc
Zmajeviçi dhe u botuan në Romë më 1706. Botimi i dytë, me disa shtesa
latinisht, u botua në Romë i përkthyer nga dora e shkrimtarit të njohur
shqiptar, dom Engjëll Radojës më 1868. U përsërit nga i njëjti shkrimtar më
1872. Rëndësi e dorës së parë iu dha qartësisë së gjuhës, në mënyrë që dekretet
e Kuvendit Kishtar të ishin sa më të kuptueshme për masat e popullit. Botimi
shqip i punimeve të Kuvendit të Arbënit eshte vleresuar si i pari botim aktesh
kishtare sinodale në gjuhën shqipe, me sa dihet deri më sot. Ato dalin nga një
mbledhje e nivelit të lartë sinodal për Shqipërinë veriore e të mesme, ku ne
fokus ishte edhe gjendja e vështirë ekonomike të shqiptarëve në atë kohë, për
gjeografinë, për çështjet e shkollimit, për situatën e lirisë njerëzore e
fetare, për të drejtat themelore njerëzore që u mohoheshin sistematikisht e me
një tragjedi të mirëmenduar të turqve.
Nga ana tjeter kjo ngjarje ka një rëndësi të vecantë , pasi teksti shqip i
Kuvendit të Arbenit është një dëshmi e rëndësishme e 1706-es për historinë e
shkrimit të shqipes, e po kështu ka edhe vlera të mëdha për historinë dhe
gjuhën e shqiptarëve. Në këtë zgripin qe kishte arritur nga pushtimi Osman,
palca e shqiptarisë, mendohej se shumë shpejt Arbëria do të quhej Turqia e
vogël e Europës, por falë Zotit kjo nuk ndodhi, pasi si me dorën e krijuesit në
krye të Selisë së Shenjtë kishte ardhur Papa Klementi XI, që ishte prej mishi e
gjaku shqiptar, madje rridhte nga ato familje që kishin lënë vendin e tyre për
të emigruar në Itali nën dhunën e pushtuesit otoman gjatë shekullit XV. Papa
Klementi XI, me të ardhur në krye të Kishës Katolike të Botës, urdhëroi klerin
e lartë katolik shqiptar që sa më parë të organizohej një kuvend kombëtar, ku
të viheshin në vend punët e fesë e të kombësisë. U diskutua mbajtja e shkollave
shqipe pranë famullive që ekzistonin, por edhe rihapja e atyre që ishin
mbyllur, gjithashtu u vendos ringritja e kishave të rrënuara, si dhe u vendos
që katolikët të kenë bekimin e kishës vetëm atëherë kur jetojnë në bazë të
dokeve e zakoneve shqiptare të miratuar e predikuar prej shekujsh nga doktrina
kristiane. Të gjitha këto do të bënin të mundur qëndresën e palëkundur nën
pushtuesin mizor otoman, që kërkonte të zhdukte pa mëshirë jo vetëm grigjën,
por edhe farën katolike të shqiptarisë. Fatmirësisht kuvendi e kreu detyrën.
Bota kristiane e njohu dhe e përkrahu Kuvendin e Arbërit të 14 e 15 janarit të
vitit 1703.
Nenshkruesit e Koncilit te Arbrit
Klerikët që nënshkruan Konçilin e Parë të
Shqipërisë, te mbajtur në Merqi në vitin 1703 nën kryesinë e Shkelqësisë së
Tij, Imzot Vincenc Zmajevic, arqipeshkëv i Tivarit ishin:
Imzot Vincenz Zmajeviq, arqipeshkëv i Tivarit, Primat i Serbisë, Vizitator
apostolik në Shqipëri.
Imzot Pjeter Karagjiku, arqipeshkëv i emnuem i Shkupit.
Imzot Gjergji, Ipeshkëv i Zadrimës.
Imzot Nikollë Vladanji, ipeshkëv i Lezhës.
Imzot Ndue Babi, ipeshkëv i emnuem i Shkodrës.
Imzot Marin Gjini, ipeshkëv i zgjedhun i Pultit.
Atë Fra Egjidi de Arsenta, Prefekt Apostolik i Misioneve t’Arbënisë.
Atë Fra Frano Maria a Lycio, Prefekt Apostolik i Misioneve të Maqedonisë.
Atë Fra Martini nga Gjonima (Gjonmi), i pari i Provinçes së Fretënve.
Letra e Imzot Zmajeviçit
Kuvendi apo Koncili i Arbërit që u mbajt në Kishën e
Shën Gjonit të Merqise, nën drejtimin e Imzot Vinçenc Zmajeviçit, ishte me
rëndësi të jashtëzakonshme për fatet e Kishës katolike në trojet shqiptare e të
gjuhës shqipe. Ishte data 14 janar e Kuvendi do të vijonte edhe të nesërmen. Më
28 janar të vitit të largët 1704. Kongregata për Ungjillëzimin e Popujve, që
njihej me emërtimin latin “Propaganda Fide” miratonte botimin e
dokumenteve të këtij Konçili. Askohe në fronin e Shën Pjetrit ishte ulur Papa
shqiptar, Kelmendi XI, i cili i pati kërkuar Imzot Vinçenc Zmajeviçit,
Kryeipeshkëv i Tivarit, të kryente vizitën kanonike në të gjitha kishat dhe qendrat
katolike të Shqipërisë. Imzot Zmajeviçi i përcillte dokumentet me letrën
që vijon, përmes së cilës shihet qartë se kleri shqiptar i qëndroi pranë në gaz
e në vaj popullit të vet dhe i parapriu rilindjes së tij kombëtare. Kanë kaluar
pothuajse 312 vjet tashme nga ky kuvend dhe per lexuesin po sjellim ne shqip
kete leter: “Urdhnove, o i Lumtuni Atë, me të vizituem Apostolik, të vërej mbi
Kishat e Arbënisë së provinçës seme. Ju binda urdhënit; ju solla dheut; kërkova
rruzullimin; pashë plagët e tij. Pashë, – uh, ç’dhimbje, – vu nën haraç atë që
dikur kje despoti i Provincjave; (pashë) (Shypninë) Zonjën e gjindëve ndrydhë
nën thember, me dhimbje të idhta; shqytin e trimave – shembë; murin e forcës
sonë – rrenue! Pashë gjindt, hy në vend shenjt; kishat, të flligta; lterët
përlye. Mezi pashë vend ku të mundej populli me u mbledhë në kuvend! Pashë
pleqtë tue ulurue; Meshtarët, shërbëtorët e Hyjit, tue gjimue; çobantë, vra;
dhentë tretë, tue u shpërnda dy udhëve; murtajën, që pa mëshirë i çoroditëte të
gjithë; e plasjen e mortaisun, që trimnohej për të gjanë e për të gjatë. Këto
pashë e gjimova! U përzien përmbrendcat e mia prej dhimbe për popullin tem e
m’u coptuen, tek shihshe mundimet e bijve që po mbyteshin. Tue pamë këta,
thashë, populli em u ba rob, përse s’pat dijen. Tue ankue kaq të këqija e
ngushtica të paudha, edhe mue më shtrëngoi ngushtica; por, për sa paçë fuqi,
nuk lashë ilaç pa përdorë. Nevoja e lypte me gjetë shtigje ma të mira se
vizita, as lente moti me e shtymë. Ndihma ma e madhe do të ishte mbledhja e
Konçilit. Këtu i përqëndrova fuqitë, këtu ngula mendtë, tue ia himë, pa rrenë,
një pune ma të randë se kishe fuqinë. Po Ai, që i ka ndihmue vëllazënt tanë, që
ishin përdamë nëpër rruzullim të Fesë, më ndihmoi edhe mue në këtë vend. As
detyra që kam, si çoban i shpirtnave, as kujdesi i fortë, që kam për të
krishtenët e as mendët e mia të pa afta, nuk do të mujshin me e krye një detyrë
kaq të randë. Po Hyji, i cili ndërron motnat e doket, që ep të rritunit e
mbaron gjithë punët, Ai bani që një detyrë kaq e vështirë të kryhej si pata dëshirue.
Nën hije Tande, o i Lumtun Atë, po gëzon dheu Arbënesh e mbas ndërrimit të
motit ngrihet, sikur të kishte kenë i mbuluem me njegull, tashti nën papën
arbënesh, që latinisht don me thanë i bardhë – e del në dritë, e me zemër të
mirë shpejton me mërrijtë përsëri në lumni të shkueme. Mendja e Atit, e cila
asht ma e madhe se rrethi i shekullit, i uron me dashtëni të TinZot këtë lumni
dheut tonë; për t’iu falë nderës zemrës gazmuese, vijnë si për dhanti në
shatorre Apostolike, në katedër të dijes qiellore, Dekretet e Sinodit të
Proviçjes Arbëneshe, në mënyrë që, në paçin gabime, të qortohen me fjalë
Tande. Unë, pra, në paça gabue si Prelat Arbënesh, vij te magjisteri i
Pjetrit me u qortue; e nuk më vjen marre me i kthye ndryshe fjalët. Nuk kanë
kurrfarë vlere veprat tona të errta; asgja nuk vlejnë Dekretet, në se nuk
mbështeten mbi Gurin e palëkundun; e si të jenë provue mbi gurin e fortë, të
forcohen me profeci të pushtetes sate. Pëlqe, pra, o i Lumtuni Atë, dhantitë e
nderimet e përvujta, sheje të Kombit tem, por ma fort tandit. E, n’e pashë se
ndokund puna duhet lëmue, godite e ndreqe me gjykimin e shenjtnueshëm e të
pagabueshëm… Po, sepse kështu këto pak të falna, që përkojnë me vobësinë tonë,
me gjykimin e hyjnueshëm pagabim kanë për t’u shumue fort. E ndërkaq unë, me
vëllazën të mij të tjerë të Arbënisë… lusim Hyjin t’ju ruejë Ju, Papën Arbënesh
Pretmadhin, për shumë mot në Kishë e edhe ne të na ruejë shëndosh pa kurrnjë të
keqe…
Kuvendi i Arberit, eshte nje nga deshmite me te rendesishme te historise se kultures sone kombetare, nje nga ato deshmi te dokumentuara me vlera te shumefishta: gjuhesore, historike, arsimore, etnografike. Ende nuk eshte ndricuar sic duhet fakti se si nisi kjo veprimtari e jashtezakonshme dhe e pashembullt per kohen. Kjo veprimtari mund te dimensionohet ne dy koordinata: nga thelbi burimor i Shqiperise, nga gjendja e saj e emergjences por edhe e shpreses, por edhe nga interesi strategjik i katolicizmit vatikanas, europerendimor, per te ashtuquajturen lindje bizantino-adriatikase, por edhe katoliko- shqiptare. Shqiperia ne ate kohe qe nen sundimin drastik otoman.
Rendesia e Kuvendit te Arbrit ne shekullin e XVIII
Duke reflektuar thelle dhe duke patur parasysh raportet historike dhe problemet e verteta te kombit shqiptar ne fillim te shek.XVIII mund te thuhet se rendesia e Kuvendit te Arberit eshte absolutisht nga me te rendesishmet ne historine kombetare shqiptare. Se pari Kuvendi i Arberit eshte nje veprimtari sa kombetare aq nderkombetare, nje nga ngjarjet me te medha ballkanike, eshte konkretisht reagimi strategjik i Evropes Perendimore ndaj Shqiperise, nje sintagme nderlidhjeje e pandare e Shqiperise si nje vend thelbesisht evropian me Evropen e papushtuar nga osmanet. Ky pranim zyrtar i katolicizmit evropian dhe boteror per statusin e Shqiperise eshte teper i guximshem dhe shume ambicioz. Se dyti, Kuvendi i Arberit, kerkon ta parandaloje apokalipsin e rrenimit dhe shkaterimit kulturor te shqiptareve per te ringjallur situaten skenderbejane para pushtimit. Dukurite e Apostazise, te kriptokrishterimit, gabimet e medha kanonike te klerikeve shqiptare perbejne sindromen tipike teologjike te Vatikanit per te nderhyre. Per historine kishtare te krishterimit, Kuvendi i Arberit eshte nje jehone e Koncileve te Trentit kunder Reformes te shek.XVI, qe plazmoi dhe figuren gjeniale te Gjon Buzukut. Se treti Kuvendi i Arberit duke botuar librin e akteve ne gjuhen shqipe ka paralajmeruar Rilindjen Kombetare Shqiptarene nje fare menyre shume perpara se sa Naum Veqilharxhi dhe Naim Frasheri. A nuk qe nje moto e madhe e rilindasve tane gjuha shqipe dhe arsimimi ne shqip? A nuk flet shkelqyeshem ne kete pike per shqipen dhe shkollat shqipe Kuvendi i Arberit. Se katerti libri ne shqip i Kuvendit te Arberit eshte nje liber i shkelqyer i prozes teologjike, sinodale, terminologjike dhe politike ne gjuhen e mirefillte shqipe, pra nje nga monumentet me te medha historike te shqipes se shkruar.
Kuvendi i Arberit eshte nje veprimtari teper e rendesishme qe ka nje status te ndryshem nga Shqiperia e roberuar nga osmanet, eshte ne antagonizem me pushtimin dhe me kulturen e pushtuesit. Duket se shqiptaret ne Kiuvendin e Arberit krijojne nje Shqiperi shpirterore parashteterore, te pavarur sikur te mos ekzistonte fare pushtimi osman. Vetem 209 vjet me vone Ismail Qermali do te ngrinte flamurin e pavaresise ne Vlore. Por pjesemarresit e Kuvendit te Arberit ne Merqi te Lezhes ishin po aq te lire dhe aq te pavarur sac ishin shqiptaret pas aktit te 28 nentorit 1912.