Kur sheh nga majat e maleve të Vitoshës nga veriu, të del para syve një pamje e bukur e kryeqytetit bullgar Sofje, që shtrihet në një fushë të gjerë rrëzë maleve. Të paktën teorikisht, sepse realisht Sofja shpesh zhduket nën një mjegull të dëndur. Arsyeja kryesore për këtë janë mijëra automjete të vjetra me dizel, që lëshojnë sasi të mëdha gazrash të pista dhe toksike.
Në dimër atyre u shtohet tymi i sobave të ngrohjes, në të cilat digjet qymyr dhe nganjëherë mbeturina. E gjitha kjo e bën Sofjen një nga qytetet evropiane me ndotjen më të rëndë të ajrit.
Por zyrtarisht ky problem nuk ekziston. Matjet zyrtare të oksideve toksike të azotit (NO2) janë zakonisht nën limitin e BE maksimalisht 40 mikrogramë për metër kub ajër. Kështu në letër ndotja e ajrit në Sofje është relativisht e pakët.
Tani një raport i organizatës bullgare të mjedisit, Za Zemiata nga 8 tetori 2024, tregon se autoritetet e mbulojnë qëllimisht përmasën e ndotjes së ajrit. Sepse cilësia e ajrit në Sofje matet në vende, ku nuk shfaqet shkalla e vërtetë e ndotjes.
Një stacion zyrtar matës ndodhet për shembull në një park pas pemëve, 65 metra nga një rrugë kryesore. “Këto stacione matëse ofrojnë prej vitesh të dhëna, që garantojnë se Sofja i respekton gjoja kufijtë ligjorë për oksidet e azotit”, thotë Ivaylo Hlebarov nga Za Zemiata. Matjet e organizatës në rrugët dhe kryqëzimet e frekuentuara në qytet arritën në vlera, që ishin pothuajse dy herë më të larta, nga sa deklarohej zyrtarisht.
Mbulimi i ndotjes së ajrit nga autoritetet “i ngjan një krimi ndaj shëndetit publik”, thotë organizata. Sipas hulumtimeve të organizatës mjedisore Za Zemiata stacioni zyrtar matës AIS Mladost ndodhet rreth 69,5 metra nga rruga, sipas matjes virtuale. Në BE matjet duhet të bëhen direkt në anë të rrugës, si në kutinë e kuqe në foto.
Jo një rast i veçantë: Ndotja e vërtetë është nganjëherë sa dyfishi i matjeve zyrtare
Sofja nuk është i vetmi rast. Përmasa e ndotjes së ajrit fshihet sistematikisht në shumë vende evropiane, përveç Bullgarisë edhe në Hungari, Çeki, Sllovaki, Kosovë dhe Rumani. Këtë e dëshmuan rezultatet e matjeve nga shtatë shoqata mjedisore, të cilat u kryen në 64 lokacione shtesë nga viti 2022 deri në 2024.
Këto matje dhanë një ndotje shumë më të lartë me NO2 sesa ajo që ishte deklaruar nga autoritetet. Në 55 vende u matën përqendrime të NO2, të cilat janë dukshëm mbi limitin mesatar vjetor të BE prej 40 mikrogramë për metër kub në fuqi prej më shumë se 14 vjetësh.
Në Prishtinë (Kosovë) për shembull matjet zyrtare nuk ishin as sa gjysma e atyre që nxirnin organizatat e mjedisit. Në Sofje (Bullgari) ishin 47 për qind më të ulëta, në Budapest (Hungari) 43 për qind, në Bratislavë (Sllovaki) 27 për qind dhe në Bukuresht (Rumani) 24 për qind më të ulëta se rezultatet e matjeve të shoqatave mjedisore.
Nivele veçanërisht të larta të ndotjes në Evropën Qendrore dhe Juglindore Gazrat e oksidit të azotit dalin kryesisht nga makinat me dizel, me filtrim të pamjaftueshëm të emetimeve. Prodhuesit e makinave kishin mashtruar vite me radhë – kjo u bë e njohur në 2015 përmes skandalit të dizelit, fillimisht në VW dhe më vonë edhe te prodhues të tjerë të makinave. Në fakt automjetet me dizel, të shitura si makina të reja deri në vitin 2020, nuk respektojnë limitet e përcaktuara për rrugët e Evropës dhe nuk janë adaptuar nga prodhuesit. Veturat e vjetra me dizel lëshojnë mesatarisht rreth pesë herë më shumë okside të azotit sesa lejojnë limitet e BE. Qytetarët në Evropën Qendrore dhe Juglindore janë veçanërisht të prekur, pasi në rrugë qarkullon një numër veçanërisht i madh automjetesh të vjetra me dizel.
Për shembull Prishtina, kryeqyteti i Kosovës: “Cilësia e ajrit në Prishtinë vuan nga përdorimi i madh i automjeteve me dizel, gjë që çon në vlera të NO2, që tejkalojnë kufinjtë e OBSH dhe të BE”, thotë Arben Lila nga organizata për shëndetin dhe mjedisin, Kosovo Advocacy & Development Centre.